مقدمه
تبعات گسترش کمّی بی‌رویه (به معنی توجه ناکافی به امکانات لازم و ظرفیت‌های ارائه باکیفیت دوره‌های دانشگاهی) ظرفیت پذیرش دانشجو به ویژه در دوره‌های تحصیلات تکمیلی پرشمار است. در این میان پایان‌نامه‌های تحصیلی به نظر می‌رسد بالقوه اولین کاندیدا برای بروز آسیب‌های جدی و کاهش کیفیت زیان‌بار باشند. هر چند در زمینه‌ای که مورد نظر این بحث است عواملی دیگری نیز دخیل بوده و آسیب‌هایی نیز از پیش موجود است.
پایان‌نامه تحصیلی به عنوان فعالیتی در پایان دوره‌های تحصیلی برای دانشجویان در آستانه اتمام تحصیل، فرصتی برای نشان دادن قابلیت‌های حاصله طی دوره و برای دانشگاه محل تحصیل، فرصتی برای کیفیت‌سنجی نتایج فعالیت‌های دانشجو و ارزیابی آن و تأیید یا رد آن است. این امر بر عهده استاد یا استادانی به عنوان راهنما و استادانی از درون و بیرون دانشگاه به عنوان هیئت داوری است. انواع پایان‌نامه تحصیلی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری با اهداف، تعداد واحدهای متفاوت و اشکال اجرائی گوناگون در هر مقطع در دانشگاه‌های متفاوت ارزشی افزوده برای مدرک دانشگاهی اخذ شده و نقطه قوتی برای آنست.
اهداف پایان‌نامه‌نویسی عبارتند از: ایجاد قابلیت مطالعه، تحقیق و کار انفرادی، کسب معلومات عمیق در یک حوزه تخصصی، ایجاد قابلیت سازماندهی و ارائه مطالب علمی به صورت درست و قابل فهم، ایجاد قابلیت حل مسائل بزرگ به طور کامل.
غلامحسین معماریان از قول امبرتو اکو نشانه‌شناس، فیلسوف، متخصص قرون وسطی، منتقد ادبی و رمان‌نویس ایتالیایی در کتاب "چگونه می‌توان یک پایان‌نامه تحصیلی نوشت؟"می‌نویسد: یک پایان‌نامه فارغ‌التحصیلی کاری تحریر شده با حجم متغیر تقریبی از صد تا چهار صد ورق است که دانشجو در آن به یک مسأله واقعی در رشته‌ای که از آن فارغ‌التحصیل خواهد شد، می‌پردازد. زمانی که دانشجو تمامی امتحانات در نظر گرفته شده را در دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد گذراند، باید پایان‌نامه خود را در برابرهیئت داوران ارائه دهد. این هیئت گزارش استاد راهنما (استادی که هدایت پایان‌نامه را برعهده دارد) را می‌شنود. همچنین دانشجو به دفاع از کار خود می‌پردازند، در اینجا بحثی آغاز می‌شود که دیگر اعضاء هیئت نیز در آن شرکت می‌کنند. قابلیتی که دانشجو در دفاع از نظریاتش نشان می‌دهد مبنای قضاوت هیئت خواهد بود.
واکاوی مسئله
منصفانه با تقیدی آداب‌گونه، نگارنده اذعان دارد که این بررسی بر مبنای احساس یک ضرورت نه بر مبنای یک پژوهش با جمع‌آوری اطلاعات گسترده بلکه بر مبنای یک شناخت اجمالی تکوینی و تجربی و واکاوی نمونه‌های موردی و نظرخواهی ضمنی از همکاران صورت گرفته است. بنابراین داوری‌های دلسوزانه آن از ارزشی نسبی برخوردارند و به هیچ عنوان نافی زحمات ثمربخش اساتید و دانشجویانی نیست که پایان‌نامه‌های بسیاری را با کیفیت ممتاز به نتیجه می‌رسانند.
پایان‌نامه‌های تحصیلی که ثمره صرف اوقات طولانی و زحمات اساتید و دانشجویان هستند، آئینه تمام‌نمائی از کیفیت و ثمره فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها باشند. از این منظر باید نسبت به کیفیت آن‌ها بسیار حساس بود و از کاهش کیفیت آن‌ها جلوگیری کرد. به همین منظور فهرست‌وار و بدون اولویت به مواردی از نقاط ضعف و تهدیدات و در قبال آن به راه‌حل‌هائی برای کاهش این موارد و افزایش نقاط قوت و ایجاد فرصت‌ها اشاره می‌کنیم. هرچند این تحلیل یک تحلیل راهبردی برای حل دشواری‌ها (به علت در دسترس نبودن ارقام کمّی) نیست.
فهرست برخی از دشواری‌ها:
ظرفیت نا متناسب با امکانات، ثمره تصمیمات بدون مشورت کافی با خبرگان است و طبیعتاً کاهشی کیفی را به بار می‌آورد که جبران آن در صورت امکان، مدت‌ها زمان می‌برد. خیل احتمالی فارغ‌التحصیلان کم دانش، می‌تواند تبعات اجتماعی نگران‌کننده‌ای ببار آورد که باید از آن بر حذر بود.
- عدم امکان تخصیص زمان کافی برای راهنمائی دانشجویان توسط اساتید:
این امر می‌تواند ثمره طبیعی افزایش وظایف و افزایش بی‌رویه و ناخواسته و تکلیفی تعداد دانشجویان پذیرش شده و تحت سرپرستی باشد. این شرایط حتی می‌تواند فشاری روانی بر اساتید وارد کند که در کارائی تدریسی آن‌ها اثر منفی بگذارد. این مسئله اما به نظر می‌رسد مسئله‌ای حتی جهانی است.
- عدم رواج و عمومیت الگوهای ساختمند، زمانمند، تکوینی و مبتنی بر روشگان اجرا و نگارش پایان‌نامه:
مدل فرآیندی زمانبندی شده، بیشینه الگوی مدون موجود است که برای پایان‌نامه‌های فعلی کارشناسی ارشد ناکافی است و وجود یک سمینار برای تکوینی نمودن اجرا کفایت نمی‌کند.
آرشیو رقمی پایان‌نامه‌ها به شکل جامع، اتصال‌پذیر با فهرست‌های دسترسی فراهم نیست که علاوه بر امکان تکرار، نتایج پایان‌نامه‌ها را برای پژوهش‌های آتی، قابل تکوین نمی‌کند.
- کم‌توانی زبانی، نگارشی و نمایشی دانشجویان در ارائه پایان‌نامه:
این مشکلی دیرینه است و ارتباط وثیقی با افزایش تعداد دانشجویان ندارد. این دشواری در ادبیات نگارشی و زبان ارائه شفاهی بروز جدی دارد که علت آن فقدان مهارتهایی است که قبلاً دانشجویان باید به آن‌ها مجهز شوند.
- عدم امکان ارائه تعداد کثیر موضوع و عنوان پژوهشی مورد نیاز دانشجویان پذیرش شده:
تعریف این تعداد پایان‌نامه توقعی ناصواب است و اجبار به آن، شکل‌هائی نادرستی در اجرا، از جمله تعریف موضوع پایان‌نامه از سوی دانشجو را پیش می‌آورد.
- مشکل دسترسی به منابع یا تکیه بر منابع نه چندان معتبر:
به کارگیری یا دسترسی ناکافی به منابع معتبر (به علل گوناگون و گاه ناخواسته) علیرغم صورت مفصل یا کوتاه منابع ارجاعی که گاهی هم در پایان‌نامه به آن‌ها ارجاع نمی‌شود عامل دیگری برای کاهش کیفیت پایان‌نامه‌ها می‌تواند باشد.
- استفاده نامناسب از برخی الگوهای پژوهشی غیرمهندسی نظیر دلفی:
بخشی از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد به ویژه در حوزه‌های خدمات الکترونیکی از روش تأییدی دلفی به شکل یک مرحله‌ای با فراخوان از تعدادی خبره آشنا (بدون انتخاب بر اساس نمونه‌گیری) برای اعلام یک نتیجه‌گیری کارشناسی تحلیلی بهره می‌گیرند. در حالی که این روش اگر مبتنی بر مدل‌سازی و تأیید دو مرحله‌ای خبرگان منتخب بر اساس نمونه‌گیری نباشد، فاقد ارزش علمی است.
- مقاله نه به عنوان ثمره یا نتیجه پژوهش پایان‌نامه بلکه در نقش شالوده گسترش یابنده مضامین پایان‌نامه‌ای:
نوشتن مقاله چنانچه هدف تحصیلی باشد می‌تواند نقشی منفی در کیفیت پایان‌نامه داشته باشد زیرا مقاله ثمره احتمالی پژوهش پایان‌نامه‌ای کارشناسی ارشد می‌تواند باشد. پایان‌نامه به قصد مقاله‌نویسی نیز می‌تواند آفتی برای پایان‌نامه باشد.
- عناوین جدید تا محتواهای تازه:
عناوین بسیار کلی و یا جزئی برای پایان‌نامه مناسب نیست. در برخی پایان‌نامه‌ها عنوان پایان‌نامه بیش از آن که محتوا را باز بنماید با یک بازی زبانی، کیفیت نازل احتمالی محتوای پایان‌نامه را پنهان می‌کند.
- داوری و تهدید سوگیری داوران:
تعداد زیاد دانشجویان، اساتید یک حوزه علمی را به کرات در جلسات دفاع با جایگاه‌های متفاوت در مقابل هم قرار می‌دهد که این امر می‌تواند داوری‌های بی‌پروا را مقید به ملاحظات سهوی یا تفاهم‌های ضمنی ناگفته بنماید.
- سوداگری برون‌سپاری پایان‌نامه و مقاله‌نویسی:
آگهی‌های کنائی که به شکل ضمنی برای انجام برون‌سپارانه پایان‌نامه و مقاله‌نویسی به شکل آشکار اعلام آمادگی می‌کند نشان از یک آسیب جدی دارد که نیازمند واکاوی جداگانه‌ای است.
- استحاله کار علمی به وظیفه اداری:
کار علمی با کیفیت ممزوج و در غیاب آن فعالیتی اداری و کم ثمر است. طراوت کار خلاقانه علمی با دستور اداری می‌تواند به لحاظ کمّی، ثمر دهد اما گوهر کیفی خود را وامی نهد.
هرچند دانشگاه‌های معتبری هم در جهان وجود دارند که دوره‌های کارشناسی ارشد را بدون پایان‌نامه هم ارائه می‌کنند. اما تبدیل شکل دوره از پژوهش محوری به آموزش محوری در شرایط ناتوانی دانشجو در گذراندن پایان‌نامه از دیگر آسیب‌های جدی دوره‌های ارشد می‌تواند باشد که به هر حال خود را موظف می‌داند هر دانشجوی ورودی را به شکلی فارغ‌التحصیل نماید.
تقلب علمی بر پایه استفاده بی‌مجوز یا ناگفته مطالب دیگران، بدون ملاحظات اخلاقی و آدابی (سهوی یا عمدی) با افزایش تعداد دانشجویان در شرایط اضطرار و تنگنا برای دانشجویانی که صلاحیت علمی کافی برای ورود یا ادامه تحصیل ندارند فعالیتی جبرانی اما همواره نکوهیده است. بازار گسترده و همه‌جائی تبلیغات نوشتن پایان‌نامه با الگوهای جدیدی نظیر ترجمه م مناسب‌سازی پایان‌نامه‌های تحصیلی خارجی و فروش آن‌ها که سوداگران زیادی مبلغ علنی آن شده‌اند نشان از واقعیت‌های نهان و تأسف‌باری دارد که حتی در تعداد قلیل غیر قابل تحمل است.
- گسترش گسترده عامل کاهنده کمینه نظارت لازم:
کمیت روزافزون دانشجویان فراتر از امکانات ابزاری، انسانی و مالی لازم، با کاهش نظارت لازم، کم‌کیفیتی را به پایان‌نامه‌ها تزریق می‌کند.
- چرخه مساعدت مالی بیرونی و سودهی بی‌برنامه موضوعات، مسیر کم‌توجهی به مسائل ملی:
در غیاب بودجه‌های پژوهشی و لزوم یا ضرورت استفاده از منابع مالی بیرونی، ضمن منفعت گسترش ارتباط با صنعت، آسیب جهت‌دهی موضوعات پژوهشی به سمت جهت‌های پراکنده و گسسته نیازهای برون دانشگاهی را می‌تواند به همراه داشته باشد.
- سوء‌استفاده از مضامین بین‌رشته‌ای:
مضامین بین‌رشته‌ای در آستانه شکل‌گیری و گسترش، گاهی به این دلیل برای عناوین پایان‌نامه‌ها جاذبه انتخاب دارند، که با تلاش کمتری قابل تحقق هستند، هر چند الزاماً کاهش کیفیت علمی پایان‌نامه را در پی دارند.
- عدم تمایل یا امکان استفاده از خدمات فا:
هنوز به علل گوناگون از قابلیت‌های فا به شکل گسترده در زمینه تعریف، اجرا و مستندسازی پایان‌نامه‌ها بهره گرفته نمی‌شود در حالی که این امر می‌تواند افزاینده کیفیت باشد.
- نمره‌دهی گشاده دستانه، نافی خطر ترغیب‌کننده به تلاش در شرا یط امکان رد شدن پایان‌نامه:
میانگین نمرات پایان‌نامه‌ها که بیشتر در حوالی نمره بیشینه است و کمتر نشانی از رد شدن نهائی پایان‌نامه‌ها دارد، هر تلاشی برای پیشگیری از ردی یا گرفتن نمره یا امتیاز بیشتر را منتفی می‌کند. این نمرات که علی‌الظاهر نشان کیفیت است در اثر تکرار نشان از کم کیفیتی دارد.
راه‌حل‌هائی بهبودطلب:
- درخت موضوعی آزمایشگاهی پایان‌نامه‌ها و جنگل موضوعات دانشکده‌ای:
وجود این درخت موجب ساماندهی و پیوند ارزش افزای موضوعات، پایان‌نامه‌ها و حوزه‌های پژوهشی می‌شود.
- نقشه‌های دانشی و حافظه پایان‌نامه‌ای:
مکمل درخت موضوعی، نقشه‌های دانشی پایان‌نامه‌ها حاصل از پژوهش‌هاست که می‌تواند منجر به تحقق حافظه پایان‌نامه‌ای شود. این حافظه قابل ارتقاء توسط پایان‌نامه‌های مکمل بعدی است.
- آرشیو رقمی پایان‌نامه‌ها با سطوح دسترسی امن:
شکل‌گیری آرشیو رقمی پایان‌نامه‌ها با سطوح دسترسی امن راه‌حل ناگزیری است که غفلت در شکل‌گیری آن، فرصت‌هائی را برای بهبود و ارتقاء از ما می‌گیرد.
- اجرای زمانمند مبتنی بر مدل و روش:
در دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد شکل منضبط و تکوینی اجرا لازم است. مثلا تقسیم شش ماه دوره لازم برای انجام پروژه کارشناسی با تقسیم‌بندی مساوی بین چهار فعالیت: مطالعه، تحقیق و تحلیل، طراحی، پیاده‌سازی و مستندسازی می‌تواند نتایج مطلوبی ببار آورد.
- سازوکارهای پایشی از طریق سایت‌های پایان‌نامه‌ای برای مدیریت و صرفه‌جوئی‌های زمانی:
سایت‌های پایان‌نامه‌ای از ابتدای تعریف پایان‌نامه با درج روزآمد فعالیت‌ها و نتایج آن از سوی دانشجو، فرصت مناسب و سهلی را در اختیار استاد راهنما قرار می‌دهد تا از دور نظارت مصلحانه و بهبودطلب و غیر مداخله‌جویانه‌ای در اجرای پایان‌نامه بنماید و شاهد فعالیت‌های تکوینی دانشجو با درج هشدارهای لازم باشد.
- موضوعات مرتبط در قالب پایان‌نامه‌های کارشناسی، ارشد و دکتری به هم پیوسته:
درخت‌های موضوعی، حافظه فعالیتی و آرشیو رقمی غنی موضوعی آزمایشگاه‌های پژوهشی، فرصت بی‌بدیلی برای اجرای پایان‌نامه‌های بزرگ از ترکیب پایان‌نامه‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد فراهم خواهد ساخت. به کمک این شرایط علاقه به مقاله‌نویسی به میل به پژوهش می‌تواند استحاله یابد.
- ارتقاء الگوی ارزیابی با نمره‌دهی دقیق، عدم گشاده‌دستی و امساک در نمره‌دهی حتی در رد پایان‌نامه‌های فاقد کیفیت:
هدف اخذ نمره در گذراندن دروس به جای تحقق یادگیری به دروس پروژه و پایان‌نامه هم تسری یافته است. این شرایط نا به هنجار در مسیر اخذ نمره می‌تواند نافی بخشی یا همه موازین آدابی و اخلاقی باشد زیرا بر اخذ نمره از هر روش درست یا نادرست و به هر بهائی، استوار است. کم فرصتی اساتید از جمله داوران پایان‌نامه‌ها و سپردن وظیفه ویرایش پایان‌نامه‌ها بر عهده دانشجویان ارشد آزمایشگاه‌های پژوهشی و کم فرصتی این گروه موجب تصویب تأیید پایان‌نامه‌هایی می‌تواند شود که ایرادات محتوائی، شکلی و زبانی قابل توجهی دارند. در مواردی داوران علاقه‌مند هم به علت تعجیل و عدم دریافت به موقع نسخی از پایان‌نامه برای مطالعه قبل از جلسه داوری، به ناچار ازجلسه ارائه پایان‌نامه به عنوان آخرین امکان تورق آن استفاده می‌کنند و در نمره‌دهی پایانی در ملاحظاتی همکارانه و یا در قیاس با دیگر پایان‌نامه‌ها که نمرات آن‌ها بی‌رویه زیاد داده شده است، نمرات تعجب‌آوری در مواردی به پایان‌نامه‌هایی کم محتوا می‌دهند. بسیاری از استادان به این امر صادقانه اذعان و اعتراض دارند.
- نقض پیش‌فرض نسبتاً قطعی و کیفیت کاه لزوم پذیرش همه پایان‌نامه‌ها توسط استادان راهنما یا هیئت‌های داوری:
این فرض بی دلیل را با بحث و گفتگو باید به سوئی هدایت کرد که علاوه بر فراهم شدن شرایط روانی رد پایان‌نامه‌های بی‌کیفیت، نمرات به نسبت میزان کیفیت در بازه نمره‌ای موجود داده شود. به این منظور فرض نادرست سهم و تقصیر استاد راهنما در شرایط کم‌کاری دانشجو و تصور نادقیق دلالت نمره بر کیفیت کار استاد راهنما می‌تواند مورد تجدید نظر واقع شود. ثمره مثبت این فعالیت عدم تراکم راهنمائی برای استادان سهل‌گیر و مراجعه دانشجویان به اساتید راهنمای منضبط‌تر و توزیع بار راهنمائی پایان‌نامه‌ها بر دوش تمامی استادان واجد صلاحیت می‌تواند باشد.
- گسترش تعاملات بین آزمایشگاهی در دانشگاه‌های کشور و پیوستگی و تداوم فعالیت‌های پژوهشی در گونه‌های همکار:
گذر از میزان کمینه ارتباط بین آزمایشگاه‌های پژوهشی در سطح دانشگاه‌های کشور علاوه بر ایجاد فرصت تعاملات ارزش‌افزا بین همکاران، تهدیدات تکرار یا تقلب با استفاده از قلت اطلاع‌رسانی و همکاری را منتفی می‌کند.
- نظارت سختگیرانه بر کیفیت محتوائی، شکلی و زبانی پایان‌نامه‌ها:
نقد و نظارت سختگیرانه در مورد محتوا، شکل و زبان ارائه پایان‌نامه‌های تحصیلی توسط استادان راهنما یا هیئت‌های داوری و یا گروههای ویراستاری مجرب و سختگیر، راه را بر شروع افزایش کیفی پایان‌نامه‌ها خواهد گشود.
- انجام پایان‌نامه‌ها در قالب‌های تعریف و زمانبندی شده و نظارت بر اجرای ضروری تکوینی آن‌ها:
انجام تکوینی پایان‌نامه‌ها در اجرا، قاعده و قراری ارزش افزاست که علاوه بر ایجاد درجاتی از بلوغ پرثمر در دانشجویان و پیشگیری از سوءاستفاده‌هائی نظیر تقلب یا برداشت‌های غیر آدابی از سرمایه‌های فکری دیگران، استادان راهنما را در اخذ تصمیم در مورد نحوه و ثمره فعالیت‌های پژوهشی دانشجویان برای نوشتن پایان‌نامه یاری خواهد نمود.
- حذف الزام نگارش مقاله از پایان‌نامه در دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد:
آنچه گروهی درست یا نادرست نهضت مقاله‌نویسی در جامعه علمی کشور نام می‌نهند و به ادله‌ای (گاه غیرعلمی) به راه افتاده است تبدیل به آسیبی برای فرآیند پرمنفعت پایان‌نویسی شده است که جای علت و معلول را در این پیوند دگرگون کرده است. برای رفع این دشواری اقدام و اعلام عدم لزوم تحقق مقاله در مسیر تدوین یا پایان فرآیند پایان‌نامه‌نویسی در دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد می‌تواند این جایگاه مقلوب را اصلاح کند.
کتاب‌هائی به زبان دانشجویان می‌تواند راهنمای خوبی برای آنان برای درک فعالیتی به عنوان پایان‌نامه‌نویسی باشد (که از آن‌ها خواسته می‌شود ولی جزئیات و نحوه انجام آن به اغلب آن‌ها آموزش داده نشده است). خوشبختانه یکی از اولین نمونه‌های این متون آموزشی توسط همکار ارجمند دکتر محسن صدیقی مشکنانی با نام "راهنمای پروژه پایانی" نوشته شده و در اختیار همگان قرار گرفته است که در شماره 205 گزارش کامپیوتر به معرفی آن پرداختیم.
"جزوه پايان‌نامه‌نويسي"، دانشگاه صنعتي شريف، 1355. دکتربهروز پرهامي، 1.
2. امبرتو اکو، "چگونه مي‌توان يک پايان‌نامه تحصيلي نوشت"، ترجمه و تدوين: غلام حسين معماريان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران،1371.
|
